El Greco

O El Greco, κατά κόσμον Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, γεννήθηκε στον Χάνδακα, το σημερινό Ηράκλειο της Κρήτης, το 1541. Ο πατέρας του Γεώργιος Θεοτοκόπουλος ήταν φοροσυλλέκτης και έμπορος, ενώ είχε και έναν αδελφό τον Μανούσσο.
Ήδη από το 1211 η περιοχή βρισκόταν υπό την κυριαρχία της Βενετίας. Καθολικοί και ορθόδοξοι ζούσαν στην Κρήτη αρκετά αρμονικά. Μέσα σε αυτό το περιβάλλον ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος γνωρίστικε με τις δύο διαφορετικές κουλτούρες (κρητική και ενετική) και πήρε στοιχεία και από τις δύο.
Ο Θεοτοκόπουλος εκπαιδεύτηκε ως ζωγράφος βυζαντινής τεχνοτροπίας σε κάποιο από τα πολλά εργαστήρια ζωγραφικής που υπήρχαν στο νησί. Μάλιστα από το 1563 εξασκούσε επίσημα το επάγγελμα του ζωγράφου. Πιθανότατα είχε παντρευτεί στην Κρήτη, αλλά η ταυτότητα της συζύγου του δεν έγινε ποτέ γνωστή. Το 1566 του δόθηκε άδεια να πουλήσει μια εικόνα που αναπαριστούσε μια σκηνή από τα Πάθη του Χριστού για 70 δουκάτα. Αυτά τα χρήματα χρησιμοποιήθηκαν κατά πάσα πιθανότητα στα ταξίδια του.

Είκοσι χρονών ήταν ο Θεοτοκόπουλος όταν άφησε την Κρήτη. Η Βενετία ήταν ο πρώτος φυσικός σταθμός. Εκεί ήρθε σε επαφή με το έργο του Τισιάνο και του Τιντορέτο. Πολλοί μάλιστα θεωρούν ότι υπήρξε και μαθητής του πρώτου. Ωστόσο δεν έμεινε εκεί για πολύ.
Μέχρι το 1570 βρισκόταν στη Ρώμη, όπου έμεινε στην αυλή του καρδιναλίου Αλεσάντρο Φαρνέζε μετά από προτροπή του ζωγράφου Τζούλιο Κλόβιο που συστήνει τον Θεοτοκόπουλο ως έναν «νεαρό από τον Χάνδακα, μαθητή του Τισιάνο και σπάνιο ταλέντο στη ζωγραφική». Εκείνη την περίοδο ζωγραφίζει μια προσωπογραφία του Τζούλιο Κλόβιο, την Εκδίωξη των Εμπόρων από τον Ναό και το Αγόρι που ανάβει κερί.
Στη Ρώμη ο Θεοτοκόπουλος έρχεται και σε επαφή με το έργο του Μιχαήλ Αγγελου. Η σχέση του με τον ζωγράφο είναι αμφιλεγόμενη. Αν και επηρρεάστηκε έντονα από αυτόν στο έργο του, μία ανεκδοτολογική αναφορά που δεν επιβεβαιώνεται αναφέρει ότι πρότεινε στον πάπα Πίο Ε’ να ζωγραφίσει πάνω από την Δευτέρα Παρουσία του Μιχαήλ Αγγέλου που στόλιζε την Καπέλα Σιστίνα κάτι «πιο ευπρεπές». Όταν αργότερα του ζητήθηκε η άποψή του για τον Μικελάντζελο φέρεται ότι δήλωσε πως τον θεωρούσε καλό άνθρωπο, αλλά δεν ήξερε να ζωγραφίζει. Αλλού όμως φαίνεται πως θαυμάζει τη μανιεριστική παραμόρφωση των μορφών του. Επηρεάστηκε όμως πολύ και από το δυναμισμό του Κορέτζιο, καθώς και από το έργο του Παρμιτζανίνο.
Η θέλησή του να αναζητήσει νέες περιπέτειες ήταν πιθανότατα εκείνη που τον ώθησε για άλλη μια φορά να φύγει από το μέρος που βρισκόταν και να μεταβεί στην Ισπανία. Εκείνη την περίοδο ο βασιλιάς Φίλιππος ο Β’ της Ισπανίας αναζητούσε ζωγράφους να στολίσουν με τα έργα τους το ανάκτορο του Εσκοριάλ, έξω από τη Μαδρίτη. Αν και ο ζωγράφισε τη Λατρεία του Ονόματος του Ιησού για λογαριασμό του Φιλίππου του Β’ διαφώνησε μαζί του για τον πίνακα Το Μαρτύριο του Αγίου Μαυρικίου. Στον πίνακα ο Ελ Γκρέκο επέλεξε να τοποθετήσει στο προσκήνιο πορτραίτα αξιωματικών του Φιλίππου Β’ που συζητούν για το μαρτύριο, αφήνοντας τη σκηνή του μαρτυρίου στο βάθος. Αυτό δεν ευχαρίστησε το βασιλιά που απέρριψε το έργο και διέταξε να αντικατασταθεί.
Από τη Μαδρίτη πηγαίνει στο Τολέδο όπου θα παραμείνει μέχρι το τέλος της ζωής του. Ένα σονέτο αναφέρει: «ζωή πήρε από την Κρήτη και πινέλα, πιο ωραία πατρίδα βρήκε στο Τολέδο απ’ όπου ξεκινά να κατακτήσει την αιωνιότητα δια του θανάτου». Εκεί γνωρίζει και τη Χερόνιμα ντε λας Κουέβας, τη γυναίκα της ζωής του, την οποία όμως ποτέ δεν παντρεύτηκε –λόγω ίσως του πρώτου ενδεχόμενου γάμου του στην Κρήτη. Με εκείνη απέκτησε και ένα γιο, τον Χορχέ Μανουέλ που ακολούθησε αργότερα τα βήματά του.

Μετά την εγκατάστασή του στην Ισπανία η δουλειά του αλλάζει ριζικά. Έχει μετουσιώσει τις επιρροές του, οι φιγούρες του διαστρεβλώνονται, οι κινήσεις των προσώπων είναι μπαλετικές και υπερβολικές, οι αντιθέσεις είναι έντονες. Στο Τολέδο ο Ελ Γκρέκο φτάνει στο απόγειο της τέχνης του. Εκεί άλλωστε ζωγραφίζει μερικά από τα σπουδαιότερα έργα του: Ο διαμερισμός των ιματίων του Χριστού, τρία ρετάμπλ αποτελούμενα από διάφορα έργα ανάμεσά τους την Ανάληψη της Παναγίας, πορτρέτο του Αγίου Ιωάννη του Ευαγγελιστή, την Ανάληψη του Χριστού κ.ά. Στη συνέχεια έρχεται το αριστούργημά του Η Ταφή του Κόμη Οργκάθ (1568-88), όπου ανάμεσα στα πρόσωπα του πίνακα τοποθετεί και πορτρέτα προσώπων της εποχής του. Ιδιαίτερη είναι και η τοπιογραφία του Τολέδου, το οποίο αναδεικνύεται μέσα από ένα φθορίζων, απόκοσμο φως.
Ο Θεοτοκόπουλος είχε σε τόσο μεγάλη εκτίμηση την τέχνη του που επεδίωκε πάντα να πληρώνεται σαν καλλιτέχνης και όχι σαν τεχνίτης. Και απαιτούσε να του φέρονται και ως τέτοιον.

Είχε ήδη χάσει την εύνοια του βασιλιά και στη συνέχεια θα έχανε και την εύνοια της επίσημης εκκλησίας, επειδή είχε τοποθετήσει τις τρεις Μαρίες -Μαρία Μαγδαληνή, η Παρθένος και Μαρία η Σαλώμη- στη βάση της ελαιογραφίας του για τον διαμερισμό των ιματίων του Χριστού, καθώς και τα κεφάλια άλλων προσώπων υψηλότερα από αυτά του Χριστού. Ωστόσο υπήρχαν πολλοί προστάτες που επιθυμούσαν να πληρώσουν χρήματα για τα έργα του.
Μέχρι το 1585 είχε εγκατασταθεί σε ένα ενδιαίτημα 24 δωματίων στο παλάτι του Μαρκήσιου της Βιλένα. Την ίδια χρονιά αρχίζει και επανδρώνει το εργαστήριό του, το οποίο μέχρι το 1591 είχε αναπτυχθεί πολύ μιας και ο ζωγράφος κατανόησε ότι για την δημιουργία των έργων του χρειάζονται και πολλές άλλες ειδικότητες. Κάποιες φορές τα πράγματα πήγαιναν καλά: το εργαστήριό του ήταν γεμάτο τεχνίτες και ο ίδιος είχε ορχήστρα να παίζει κατά τη διάρκεια του δείπνου του. Αλλες φορές είχε δύο χρόνια να πληρώσει το νοίκι του και μάλωνε για την αμοιβή κάποιου έργου του.
Τα τελευταία χρόνια της ζωής του οι πρότερες πολυτέλειες είχαν γίνει πλέον λιγοστές και τα διαμερίσματά του είχαν χάσει κάτι από τη λάμψη τους. Τον Αύγουστο του 1612, ο Ελ Γκρέκο στα 71 του χρόνια αποφασίζει να δημιουργήσει ένα τελευταίο αριστούργημα. Πρόκειται για την Προσκύνηση των Ποιμένων που ζωγράφισε για να στολίσει τον ίδιο του τον τάφο. Η γονατισμένη μορφή στο προσκήνιο θεωρείται ότι είναι ο ίδιος, ενώ η Παναγία έχει τα χαρακτηριστικά της αγαπημένης του Χερόνιμα ντε λας Κουέβας.

Αν και κατά τη διάρκεια της ζωής του ο Ελ Γκρέκο ήταν αρκετά γνωστός, μετά το θάνατό του το έργο του απλά… ξεχάστηκε. Χρειάστηκε να περάσουν περισσότερα από 300 χρόνια μέχρι να έρθουν οι ρομαντικοί να τον εκτιμήσουν και οι εξπρεσιονιστές και κυβιστές για να τον ανακαλύψουν. Πικάσο, Βαν Γκογκ, Τζάκσον Πόλοκ επηρεάσθηκαν από αυτόν ενώ ακόμα και ο Σεργκέι Αϊζενστάιν τον χαρακτήρισε «προπάτορα του φιλμικού μοντάζ» επειδή επέλεγε τα στοιχεία που θα τοποθετούσε στις συνθέσεις του, απορρίπτοντας παράλληλα κανόνες προοπτικής για να δημιουργήσει το καλύτερο αποτέλεσμα.
Υπάρχουν διάφορες θεωρίες που έχουν αποδώσει το ταλέντο του Ελ Γκρέκο στην τρέλα, τον αστιγματισμό, ακόμα και στην χρήση ναρκωτικών ουσιών. Καμία από αυτές τις θεωρίες δεν φαίνεται να ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Ο Ελ Γκρέκο ζωγράφιζε τις φλεγόμενες μορφές του από επιλογή, θέλοντας να φέρει κοντά στο γήινο το αιθέριο.