Αρχαίο ελληνικό σπίτι

Αυτό το κείμενο το είχα γράψει για το περιοδικό "Ιστορία" του Παπύρου και δημοσιεύτηκε στο τεύχος Αυγούστου του 2001 (τεύχος 398), σελίδες 58-71. Από όσο είδα, υπάρχει και σε διάφορες άσχετες μεταξύ τους (!) πηγές στο διαδίκτυο, οπότε αποφάσισα να το ανεβάσω, έχουσα τη διανοητική του ιδιοκτησία (ήτοι την πνευματική του... μητρότητα!):
Για τις κατοικίες των αρχαίων Ελλήνων, πλουσίων και φτωχών, έχουμε γνώσεις ελιππείς ή ασαφείς ή αντιφατικές. Εντούτοις, πρόκειται για ένα θέμα που κινεί το ενδιαφέρον όχι μόνο του επιστήμονα αρχαιολόγου και αρχιτέκτονα, αλλά και του κάθε ανθρώπου που θέλει να ασχοληθεί.
Σε γενικές γραμμές, η κατασκευή των σπιτιών γίνεται από φτηνά υλικά και η διάταξή τους είναι απλή και φυσική. Τα δωμάτια έβλεπαν σε εσωτερικές αυλές. Μπροστά από το σπίτι υπήρχε μια μικρή πλακόστρωτη αυλή. Η είσοδος ήταν συνήθως στη βόρεια πλευρά. Λόγω κλίματος, το σπίτι δεν μπορούσε να λειτουργήσει ως χώρος κοινωνικών συναναστροφών. Μόνο κατά τον 5ο και 4ο αιώνα π.Χ. άρχισαν τα σπίτια να είναι προσεγμένα, κάτι που ως τότε συνέβαινε μόνο στους μεγάλους ναούς, στα δημόσια κτίρια και στα ανάκτορα.
Από τη γεωμετρική εποχή έχουμε ελάχιστα παραδείγματα, επειδή καταστράφηκαν οι περισσότερες κατασκευές. Μερικές υπάρχουν στο Εμποριό της Χίου και στα Βρουλιά της Ρόδου. Κτίσματα ανεξάρτητα ή σε παράλληλες σειρές συνιστούν μονόχωρα ή δίχωρα σπίτια με πρόδομο, κίονες και παραστάδες, θυμίζοντας μυκηναϊκό μέγαρο, με πρόχειρη όμως κατασκευή. Οι πρώτοι πυρήνες παρουσιάζουν τη βασική δομή που αναφέρεται στον Βιτρούβιο, δηλαδή τον τύπο της προστάδος (προστάς=προθάλαμος: βρισκόταν μπροστά από το κύριο δωμάτιο, τον "οίκο") και εκείνον της παστάδος.
Από τα αρχαϊκά χρόνια, το χαρακτηριστικό γνώρισμα του ελληνικού σπιτιού είναι η αυλή ή το αίθριο και η διάταξη των δωματίων με κέντρο και κύρια πηγή φωτισμού και αερισμού αυτόν τον υπαίθριο ή ημιυπαίθριο (όταν είχε στοά) χώρο.
Όπως μαθαίνουμε από τα γραπτά μνημεία, αυτή η τάση ενδοστρέφειας οφείλεται κατά κύριο λόγο στην τότε δομή της ελληνικής οικογένειας, στην κοινωνική θέση της γυναίκας και στην επιθυμία του άνδρα για απόλαυση της ιδιωτικής ζωής: Επιστρέφει στο σπίτι κουρασμένος μετά από την εργασία του στην πόλη και τη συνεχή παρουσία του στον χώρο της αγοράς και σε άλλους ανοιχτούς (και μη) δημόσιους χώρους, τρώει το φαγητό που έχει ετοιμαστεί και μετά κοιμάται. Ο ρόλος των δύο φύλων ήταν με σαφήνεια καθορισμένος. Η γυναίκα, αν δεν έβγαινε έξω για αγορές σχετικές με την οικιακή δραστηριότητα, έμενε στο σπίτι. Οι κοινωνικές δραστηριότητες όπου επιτρεπόταν η παρουσία της ήταν γάμοι ή κηδείες και άλλες συναφείς εκδηλώσεις. Πολλά σπίτια διέθεταν τον ειδικό χώρο των γυναικών, τον γυναικωνίτη, που είχε περισσότερα δωμάτια από τον χώρο των ανδρών, ενώ ο ανδρωνίτης ή ανδρώνας περιοριζόταν σε ένα δωμάτιο με προθάλαμο ή προστάδα. Ο χώρος ήταν ανάλογος με την ώρα παραμονής: Όσο περισσότερο έμενε το άτομο μέσα στο σπίτι, τόσο περισσότερο χώρο χρησιμοποιούσε. Φυσικά, σε καμία περίπτωση δεν σήμαινε αυτό ότι η γυναίκα ήταν ευνοημένη επειδή χρησιμοποιούσε το μεγαλύτερο μέρος του σπιτιού. Ούτως ή άλλως, είχε την ευθύνη για ολόκληρο το σπίτι. Η κυρίαρχη παρουσία της συνέβαλλε καθοριστικά στη διαμόρφωση του σπιτιού με αξιοσημείωτη και μοναδική πρακτική λειτουργικότητα, με εκμετάλλευση των φυσιολογικών παραμέτρων, όπως του φωτισμού, και με εσωτερική ζωή.
Η λειτουργική διάρθρωση του αρχαιοελληνικού σπιτιού δεν έχει να ζηλέψει τίποτα από ένα σύγχρονο σπίτι. Το σπίτι της Ολύνθου με τα πολλά χρώματα δίνει ολοκληρωμένη εικόνα του κλασικού σπιτιού. Εξωτερικά μοιάζει με κλειστό οικοδόμημα, με μοναδικό άνοιγμα μια πόρτα στην ανατολική πλευρά. Μόλις αφήσουμε την είσοδο, μπαίνουμε στον θυρώνα. Αριστερά μας, βρίσκεται ο πιθεών (αποθήκη ή κελάρι) και δεξιά ο ανδρών, με προθάλαμο και κύριο δωμάτιο, που κοσμείται με μωσαϊκό δάπεδο και θρανία. Εδώ δειπνεί ο οικοδεσπότης με τους φίλους του, αφού πια κλείσει η αγορά. Βγαίνοντας από τον θυρώνα, περνάμε στην αυλή, στην οποία υπάρχει ο βωμός των οικιακών θεοτήτων: του Διός Ερκείου ή της Εστίας. Αριστερά, ο υπαίθριος χώρος επεκτείνεται. Δυτικά της αυλής βρίσκεται το οπτάνιο (=κουζίνα) και το λουτρό, ενώ ανοιχτά προς τον Νότο υπάρχουν οι θάλαμοι (τα υπνοδωμάτια), οι οποίοι αναπτύσσονται κατά μήκος της παστάδος.
Οι λειτουργικές αρετές αυτού του σπιτιού εντυπωσιάζουν τον σημερινό μελετητή. Η σύνθεση των χώρων γίνεται με κριτήριο το πρόγραμμα της καθημερινής ζωής. Οι διάφοροι χώροι, και αυτό είναι το πιο εντυπωσιακό, ομαδοποιούνται σε ζώνες: λειτουργίες της ημέρας (εργασία, επισκέψεις, οικογενειακό εντευκτήριο, γεύματα κ.τλ.) και της νύχτας (επίσημα γεύματα στον ανδρώνα, ανάπαυση και ύπνος στους θαλάμους κ.τλ.) αλλά και σε ζώνες όπου είναι σαφής η κοινωνική διαφοροποίηση των δύο φύλων ως στάση ζωής.
Τα τελευταία χρόνια έχει γίνει πολύς λόγος για τον εκδημοκρατισμό του κλασικού σπιτιού με την έννοια της ισομοιρίας (παροχή ίσου εμβαδού στους πολίτες, άρα διατήρηση δημοκρατικής ισότητας). Αυτό το θέμα μελετήθηκε εκτενώς από τους Γερμανούς ερευνητές Χόπφνερ και Σβάντνερ, στο βιβλίο τους "Wohnen in der klassischen Polis - Haus und Stadt im klassischen Griechenland" (=Zώντας στην κλασική πόλη - σπίτι και πόλη στην κλασική Ελλάδα). Η ισομοιρία ήταν ενδεχομένως ο στόχος για ένα σύντομο χρονικό διάστημα, ώστε το σπίτι του στρατηγού Μιλτιάδη να μη διαφέρει από εκείνα των μη διασήμων γειτόνων του όπως έγραψε ο Δημοσθένης. Θα ήταν πολύ ενδιαφέρον να έχουμε ακριβή στοιχεία για τα σπίτια των "ανδρών επιφανών", αλλά δυστυχώς διαθέτουμε ελάχιστα. Εκτός από αυτήν την αναφορά για τον Μιλτιάδη, υπάρχει απλή αναφορά στο σπίτι του Αριστείδη και του Αλκιβιάδη, για το οποίο διαθέτουμε και την πληροφορία ότι είχε ενδιαφέρουσες τοιχογραφίες. Όμως δεν έχει σωθεί απολύτως τίποτα από τα σπίτια αυτά. Δεν φαίνεται όμως να διήρκεσε πολύ η προσπάθεια για την επίτευξη αυτού του στόχου, αφού βλέπουμε μετά την ισομοιρία των οικοπέδων να γίνονται ακόμη πιο πολυτελείς οι κατοικίες των πλουσίων, μερικοί από τους οποίους ήταν διάσημοι και αναφέρονται και στους πλατωνικούς διαλόγους, όπως ο Κριτίας. Δηλαδή, όπως λέμε σήμερα, γίνονταν "οι πλούσιοι πλουσιότεροι και οι φτωχοί φτωχότεροι".
Διαχρονικό στοιχείο του αρχαιοελληνικού σπιτιού, με απαρχή τον πολιτισμό του Αιγαίου, είναι η εκμετάλλευση των φυσικών παραμέτρων, δηλαδή του εδάφους, του κλίματος και του προσανατολισμού. Αυτή η τακτική μεταφερόταν για πολλά χρόνια ως πρακτική εμπειρία από γενιά σε γενιά. Την πρώτη της θεωρητική διατύπωση αποκτά η συγκεκριμένη τακτική στο έργο "Περί Ανέμων, Υδάτων και Τόπων" του Ιπποκράτη, καθώς και στα έργα του Αριστοτέλη και του Ξενοφώντα.
Στην αναπαράσταση ενός άλλου κλασικού υποδείγματος σπιτιού από τη Μαρώνεια της Θράκης επιβεβαιώνονται αυτές οι προδιαγραφές, που μεταξύ άλλων οδηγούν και στην κατάλληλη κλίση της στέγης σε συνδυασμό με τον προσανατολισμό. Με αυτόν τον τρόπο, οι ακτίνες του ήλιου τον χειμώνα μπαίνουν στο σπίτι και το θερμαίνουν, ενώ το καλοκαίρι δεν εισέρχονται στα δώματια και συνεπώς υπάρχει δροσιά. Πρόκειται για τις οικοδομικές προδιαγραφές του περίφημου σπιτιού του Σωκράτη, οι οποίες στηρίζονται στη γνώση των αστρονομικών και μετεωρολογικών φαινομένων, της τροχιάς του ήλιου στις 21 Δεκεμβρίου τον χειμώνα και στις 21 Ιουνίου το καλοκαίρι. Βάσει αυτών των δεδομένων, επιλέγονταν οι θέσεις των οικισμών και ο προσανατολισμός των σπιτιών. Οι έρευνες έδειξαν ότι υπάρχουν αρχαίες ελληνικές πόλεις των οποίων τα ανεμολόγια είχαν ελεγχθεί ώστε να επιλεγούν οι πόλεις αυτές αποκλειστικά ως χώροι οικισμού.
Οι αρχιτεκτονικές αυτές εμπειρίες μένουν αθάνατες. Περίτρανη απόδειξη αυτού αποτελεί το γεγονός ότι τις συναντάμε και στο Βυζάντιο, στην "Εξάβιβλο" του Αρμενόπουλου, σε ένα σπίτι του 11ου αιώνα μ.Χ. στη Θεσσαλονίκη, στον βυζαντινό και μεσοβυζαντινό οικισμό στη Γαλάτιστα της Χαλκιδικής, ακόμη μέχρι και το 1847 μ.Χ., όταν ο Γεώργιος Γαζής μιλάει πολύ απλά για τις αρχές των κλασικών Ελλήνων περί υγείας και ευημερίας του σπιτιού, χωρίς να έχει διαβάσει ποτέ γραπτά μνημεία της κλασικής αρχαιότητας. Σχεδόν μοιάζουν να ξαναζούν οι άνθρωποι στα αρχαία σπίτια σε αυτές τις αναφορές. Εδώ εντοπίζεται και η προσφορά του Ιππόδαμου Μιλήσιου στην αρχαιότητα: όχι στην εισαγωγή του καννάβου, που ήταν ήδη γνωστός, αλλά στη συστηματοποίηση και στη μεταφορά των φυσικών παραμέτρων του οικείν, από τη θεωρία στην πολεοδομική πράξη. Εξάλλου, οι λεξικογράφοι Ησύχιος και Φώτιος ονομάζουν τον Ιππόδαμο μετεωρολόγο και όχι αρχιτέκτονα, διότι ασχολείται με την επίδραση των μετεωρολογικών φαινομένων στην υγιεινή των σπιτιών.